پایانامه در مورد باورهای فطری ازدیدگاه فلاسفه ومتکلمین اسلامی

لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*

فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)

تعداد صفحه:115

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                        صفحه

فصل اول : کلیات

بیان مسئله..........................................................................................................................................1انگیزه انتخاب موضوع ......................................................................................................................4قلمروتحقیق..................................................................................................................................... 5روش تحقیق.....................................................................................................................................6پیشینه تحقیق.................................................................................................................................... 7

فصل دوم: فطرت

بخش اول : معانی فطرت ...............................................................................................................................8

2-1-1- فطرت درلغت..................................................................................................................................8

2-1-2- فطرت ،طبیعت ، غریزه ..................................................................................................................10

2-1-2-1- طبیعت.......................................................................................................................................10

2-1-2-2- غریزه.........................................................................................................................................10

2-1-2-3- فطرت........................................................................................................................................10

2-1-3- تفاوتها............................................................................................................................................12

2-1-4- فطرت دراصطلاح فلسفه ومنطق......................................................................................................13

2-1-5- نتیجه گیری....................................................................................................................................14

2-1-6- مفهوم فطرت درقرآن......................................................................................................................15

2-1-7- مفهوم فطرت در روایات.................................................................................................................16

2-1-8- مفهوم فطرت درفلسفه اسلامی........................................................................................................17

بخش دوم:ملاک ،تعریف وتقسیم امور فطری..........................................................................18

2-2-1- تشخیص امورفطری ازامور غیرفطری...............................................................................................18

2-2-2- تعریف وویژگیهای امور فطری.......................................................................................................19

2-2-2-1- تعریف امورفطری......................................................................................................................19

2-2-2-2- ویژگیهای امور فطری................................................................................................................19

2-2-3- اثبات فطریات درانسان..................................................................................................................20

2-2-4- تقسیم امور فطری..........................................................................................................................21

2-2-4-1- بینش های فطری.......................................................................................................................21

2-2-4-2-گرایشهای فطری........................................................................................................................21

بخش سوم:عوامل وموانع شکوفایی فطرت ..............................................................................................23

2-3-1- عوامل شکوفایی فطرت..................................................................................................................23

2-3-1-1-آموزه های الهی بوسیله انبیاء...................................................................................................... 23

2-3-1-2- تزکیه نفس وریاضت وتقوا.........................................................................................................23

2-3-2- موانع شکوفایی فطرت.....................................................................................................................24

2-3-2-1- غفلت.........................................................................................................................................24

2-3-2-2- وسوسه های شیطانی...................................................................................................................24

2-3-2-3- عقل متعارف..............................................................................................................................25

2-3-2-4- دنیاگرایی...................................................................................................................................25

2-3-2-5- خطا درتطبیق..............................................................................................................................25

بخش چهارم :تاریخچه ..............................................................................................................................26

2-4-1- فطرت وادیان .................................................................................................................................26

2-4-2- فطرت درمیان فلاسفه قبل وبعد یونان باستان.....................................................................................28

2-4-2-1- فطرت درکلام سقراط وافلاطون.................................................................................................28

2-4-2-2- نظریه افلاطون............................................................................................................................28

2-4-2-3- تفاوت فطرت ونظریه استذکاری افلاطون...................................................................................29

2-4-2-4- افلاطون ومعرفت فطری..............................................................................................................29

2-4-3- مفهوم ،نظریه وبرهان فطرت ازنظرفلاسفه ومتکلمین اسلامی.............................................................30

2-4-3-1- مفهوم واصطلاح فطرت ازنظرابن سینا..........................................................................................30

2-4-3-2- مفهوم فطرت مذهبی از نظرصدرالمتألهین....................................................................................31

2-4-3-3- مفهوم فطرت درنظر فیلسوف اسلامی ملاهادی سبزواری.............................................................31

2-4-3-4- مفهوم فطرت ازنظرعلّامه طباطبایی...............................................................................................32

2-4-3-5- مفهوم وبرهان فطرت ازنظر حکیم شاه آبادی...............................................................................33

2-4-3-6- فطرت مذهبی وبرهان فطرت از نظر امام خمینی ..........................................................................35

2-4-3-7- مفهوم، نظریه و برهان فطرت از نظر شهید مطهری........................................................................37

2-4-3-8- مفهوم و برهان فطرت دربیان فیلسوف معاصر جوادی آملی..........................................................42

2-4-3-9- برهان فطرت در نظراستاد مصباح یزدی.......................................................................................44

2-4-3-10- مفهوم فطرت مذهبی درنظر حکیم فیض کاشانی.......................................................................44

فصل سوم :معنی ومفهوم باورومصادیق باورهای فطری

بخش اول :معنی ومفهوم باور،راههای رسیدن به آن وتوجیه باور............................................................46                          

3-1-1- باور درلغت....................................................................................................................................46

3-1-2- مفهوم باور......................................................................................................................................46

3-1-3- راههای رسیدن به باور.....................................................................................................................48

3-1-4- توجیه باور......................................................................................................................................49

بخش دوم :باورهای دینی ونظریه فطرت دردیدگاه اسلام...............................................................................50

3-2-1- معرفت شناسی دینی........................................................................................................................50

3-2-2- تبیین باورهای دینی.........................................................................................................................51

3-2-3- پایه بودن باورهای دینی ومنشاء آنها................................................................................................52

3-2-4- نظریه فطرت در دیدگاه اسلام.........................................................................................................53

3-2-5-  باورهای فطری ازنظر منطق دانان مسلمان.......................................................................................54

3-2-6- نتیجه گیری.............................................................................................................................. .....55 

بخش سوم:مصادیق باورهای فطری...............................................................................................................56

3-3-1- تشخیص احکام وباورهای فطری.....................................................................................................56

3-3-2- اشاره اجمالی به احکام فطریات......................................................................................................56

3-3-3- فطری بودن اصل وجود مبدا متعال..................................................................................................56

3-3-4- فطری بودن اصل وجود معادورستاخیز............................................................................................57

3-3-5- فطری بودن اصل نبوّت ورُسل........................................................................................................58

فصل چهارم :باورهای فطری«خداشناسی وتوحید،معاد ونبوت»

بخش اول:بررسی معنا ومفهوم، نظرات وادلّه فلاسفه وحکمای اسلامی در اثبات خداشناسی فطری..................59

4-1-1- اهمیت وانگیزه خداشناسی فطری....................................................................................................59

4-1-2- فطرت خداشناسی ومعانی واصطلاحات آن.....................................................................................60

4-1-2-1- فطرت وخداجویی......................................................................................................................60

4-1-2-2- فطرت وخداشناسی.....................................................................................................................61

4-1-2-3- فطرت وخداپرستی.................................................................................................................... 61

4-1-3- تاریخچه بحث «فطرت خداشناسی».................................................................................................62

4-1-4- سخنان دانشمندان ،فلاسفه ومتکلمان غربی درباره گرایش به خدا.....................................................64

4-1-5- گرایش فطری به خدا از نظر دانشمندان وفلاسفه اسلامی..................................................................65

4-1-6-گرایش فطری به خدا درکلام وحی .................................................................................................65

4-1-6-1-آیاتی که بصورت صریح درمورد فطرت خداگرایی می باشند......................................................65

4-1-6-2-آیاتی که بصورت غیرمستقیم دلالت برفطرت خداگرایی دارند.....................................................66

4-1-7- دیدگاههای مختلف درباره مفهوم خداشناسی فطری........................................................................67

4-1-7-1 -دیدگاه متکلمان وفلاسفه مسلمان............................................................................................... 67

4-1-7-2- دیدگاه عرفا درباره مفهوم خداشناسی فطری...............................................................................68

4-1-7-3- نتیجه بحث.................................................................................................................................68

4-1-8- توحید فطری..................................................................................................................................69

4-1-8-1- خداشناسی وتوحید.....................................................................................................................69

4-1-8-2- نقش فطرت درتوحید وخداشناسی..............................................................................................71

4-1-8-3- معرفت فطری«تعریف خدا».........................................................................................................71

4-1-9- امکان شناخت خدا وخداشناسی فطری............................................................................................72

4-1-9-1- نظر حکمای اسلامی...................................................................................................................73

4-1-9-2- دیدگاه قرآن راجع به شناخت خدا..............................................................................................73

4-1-10- دلایل خداشناسی از نظر تعداد.......................................................................................................74

4-1-10-1- دسته بندی دلایل اثبات وجود خدا............................................................................................74

4-1-11- بررسی ادله اثبات خدااز طریق امور فطری.....................................................................................76

4-1-11-1-اثبات خدا از راه شوق وعشق فطری به وجود مطلق....................................................................76

4-1-11-2-اثبات خدا از طریق امید فطری به او درحوادث خطرناک............................................................77

4-1-11-3-اثبات فطری بودن شناخت خدا از راه عمومیت اعتقاد به خدا درهمه ملتها «اجماع عام»................78

4-1-11-4- اثبات خدا از طریق مکاشافات وتجربه های دینی.......................................................................79

4-1-11-5- نتیجه گیری بحث.....................................................................................................................80

بخش دوم :باورفطری معاد............................................................................................................................80

4-2-1-  معناومفهوم وآثاراعتقاد به معاد درحیات انسان................................................................................80

4-2-1-1-  معنای لغوی و اصطلاحی معاد....................................................................................................80

4-2-1-2- واژه معاد درقرآن وروایات.........................................................................................................81

4-2-1-3- معنای عام وخاص معاد...............................................................................................................81

4-2-1-4- ارتباط معاد شناسی وانسان شناسی...............................................................................................82

4-2-1-5- نقش معادباوری درحیات انسان ..................................................................................................82

4-2-1-6- هدف از معاد شناسی..................................................................................................................82

4-2-1-7-آثار اعتقاد به معاد........................................................................................................................82

4-2-2- جایگاه فطری معاد..........................................................................................................................83

4-2-2-1- جایگاه معاد................................................................................................................................83

4-2-2-2- ریشه های معاد دراعماق فطرت...................................................................................................83

4-2-2-3- معاد درتجلیگاه فطرت................................................................................................................85

4-2-3- بررسی براهین وادلّه اثبات باور فطری معاد.......................................................................................87

4-2-3-1- دلایل امکان باور فطری معاد.......................................................................................................87

4-2-3-2- دلائل وقوع باور فطری معاد........................................................................................................87

4-2-3-3- بیان اقوالی ازفلاسفه ومتکلمین اسلامی دراثبات باور فطری معاد...................................................91

4-2-3-4-  نتیجه گیری...............................................................................................................................92

بخش سوم : باور فطری نبوّت.....................................................................................................................93

4-3-1- معانی نبوّت.....................................................................................................................................93

4-3-1-1- معنای لغوی نبوّت.......................................................................................................................93

4-3-1-2- حقیقت نبوّت.............................................................................................................................94

4-3-1-3- نبوّت از نظر قرآن وروایات.........................................................................................................95

4-3-1-4- انواع نبوّت از نظر فلاسفه وحکما اسلامی....................................................................................96

4-3-2- نبوّت وفطرت.................................................................................................................................97

4-3-2-1- نبوّت مکمّل فطرت....................................................................................................................97

4-3-2-2- هماهنگی فطرت وشریعت..........................................................................................................98

4-3-2-3- فطرت رمز جامعیت وجاودانگی شریعت.....................................................................................99

4-3-3- فلسفه بعثت نبوّت..........................................................................................................................100

4-3-3-1- نمایاندن راه رستگاری.............................................................................................................0 10

4-3-3-2- غفلت زدایی وبیدارگری..........................................................................................................100

4-3-3-3- پشتیبانی از فضائل اخلاقی.........................................................................................................102

4-3-3-4- برقراری عدالت اجتماعی..........................................................................................................102

4-3-4- لزوم نبوّت ازنظررهبری فطری.......................................................................................................102

4-3-4-1- نیاز امور فطری به رهبری..........................................................................................................103

4-3-4-2- لزوم نبوّت ازنظروضع قوانین.....................................................................................................104

4-3-4-3- لزوم نبوّت فطری از نظر تعلیم وتربیّت.......................................................................................104

4-3-5- نظرات فلاسفه ومتکلمین اسلامی در اثبات باورفطری نبوت...........................................................105

4-3-5-1- ابوعلی سینا...............................................................................................................................105

4-3-5-2- سهروردی................................................................................................................................106

4-3-5-3- ملاصدرا..................................................................................................................................106

4-3-5-4- دیدگاه متکلمان اسلامی...........................................................................................................106

4-3-6- نتیجه بحث...................................................................................................................................107

فهرست آیات.............................................................................................................................................109

منابع ومآخذ...............................................................................................................................................110

چکیده انگلیسی..........................................................................................................................................115

         سپاس فراوان آفریدگاری را سزاست که جهان هستی را همسان و هماهنگ با احتیاجات ونیازهای بشر سامان داده وبا تدبیر حکیمانه خود آنرا پرورده است.

       تحیّات ودرود بیکران بروالاترین معلّم ومربّی انسان یعنی پیامبر اکرم «ص»که بامدد وحی الهی وکتاب آسمانی، بشریت را به صراط مستقیم ورهنمودهای درخشان فرهنگ وتمدن آشنا ساخته است، وهمچنین برامامان وپیشوایان راه حق که همواره اهتمام و عنایات خودر ا به جامعه بشری ارزانی داشته اند.

      انسان از سپیده دم تاریخ ،پیش ازآنکه بداندچگونه برای خود خانه بسازد ویا خوراک وپوشاک فراهم آورد، دارای یک سری اعتقادات وباروهای فطری بوده است که مهمترین آنها نیاز بشر به دین در هر عصروزمانی است. یکی از نکاتی که قرآن در این مورد بدان اشاره کرده است آیه : «فَاَقِم وَجهَکَ للّدین حنیفاً فطره الله التّی فطرالناسَ علیها لاتبدیلَ لِخلقِ الله ذلکَ الدّین القیّمُ ولکن اکثرَ الناس لایعلمون» [1]است .که خداونددراین آیه یادآوری می کند: دین ،هماهنگ با فطرت و طبیعت انسانی است وبنابراین همیشه بصورت یک احتیاج قطعی وضروری بشر ،خودنمایی می کند. انسان از روزی که بوجودآمده همواره خدا راپرستش کرده وبه او عشق می ورزیده است. تاریخ زندگی بشر این نکته را به اثبات رسانده است که بشر ابتدایی هم خدا پرست بوده وهمچنین به روز قیامت ونبوّت اعتقاد داشته است واکثر اندیشمندان وجامعه شناسان به این عقیده اصرار می ورزند.

        از آنجا که عقاید واصول کلی احکام الهی براساس ساختار آفرینش انسان تنظیم شده است ،به رغم تمام تلاشهایی که درطول تاریخ برای نابودی آنها صورت گرفته ، این احکام و عقاید پا بر جا مانده ،وگرچه چند صباحی کم رنگ یا افیون جلوه کرده است ،بالاخره با برطرف شدن موانع، جایگاه فطری خود را باز یافته است؛ کشورهای کمونیستی شوروی سابق بهترین شاهد براین مدّعا هستند. [2]

        موضوع اصلی تحقیق باورهای فطری ازدیدگاه فلاسفه ومتکلمین اسلامی می باشد. دراین تحقیق می- کوشیم ابتدا بحث فطرت را به طور کامل بیان کنیم وسپس به معنی ومفهوم باورها در اصطلاح بپردازیم که آیا باورهای فطری درانسان موجود است یاخیر؟ اگرموجود است نظر فلاسفه ومتکلمین اسلامی را دراین زمینه بیان کنیم.

[1] - سوره روم ،آیه 30.

[2] - علی اکبر،رشاد،دانشنامه امام«ع» ،ج2،ص384.

اثبات وجود خدا

در این پژوهش، دو برهان در اثبات وجود خدا که از دو سنت فکری متمایزِ غربی و اسلامی منبعث شده اند، مورد بررسی تطبیقی قرارگرفته اند: برهان فطرت با تقریر آیت الله میرزا محمدعلی شاه آبادی و برهان اجماع عام با تقریر چارلز هاج و جی، اچ جویس. اقامه کنندگان هر دو برهان (اجماع عام و فطرت) کوشیدهاند تا نشان دهند که اولاً انسان در ضمیر خود نسبت به وجود خدا التفات دارد. ثانیاً همین التفات ذاتی نفس به وجود خدا، حاکی از وجود واقعی خدا در عالم خارج است. اثبات این مدعا در براهین اجماع عام هاج و جویس، ضمن رجوع به شواهد تاریخی و با تکیه بر استقراء ناقص و شهود شخصی صورت میگیرد از همین رو براهین هر دو متفکر، هم به لحاظ ماده ستدلال و هم به جهت صورت برهانی در برابر نقدهای وارده آسیب پذیر بودهاند. این در حالی است که در برهان فطرت، توجه ذاتی انسان به وجود خدا، نه به واسطه استقراء یا شهود شخصی بلکه از طریق تحلیل عقلی ساختار نفس انسان اثبات میشود؛ همچنین ضرورت وجود واقعی و خارجی خداوند به عنوان متعلَّق این توجه، نه به واسطه تمثیل بلکه از طریق اتخاذ قاعده عقلانی تضایف اثبات میشود. به همین جهت، بررسی تطبیقی دو برهان فطرت و اجماع عام گویای آن است که برهان فطرت علیرغم آنکه در برخی وجوه مبنا شناختی، انسان شناختی و ساختار شناختی مشابه براهین اجماع است، اما از مصونیت بیشتر و اعتبار فزون تری نسبت به این دسته از براهین بهرهمند بوده است.

فهرست :

فصل اول : کلیات تحقیق

فصل دوم : براهین اجماع عام در سنت تفکر غرب

فصل سوم : برهان فطرت در تفکر آیت الله شاه آبادی

فصل چهارم : بررسی تطبیقی براهین اجماع عام و برهان فطرت

جمع بندی مباحث

فهرست منابع

فرمت : PDF

صفحه : 185

تحقیق در مورد تعریف فطرت

لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*

 

فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)

 

تعداد صفحه:22

تعریف فطرت

سخن ابن اثیر

سخن ابن عباس

کلام مرحوم شیخ عباس قمی

کلمه " فطرت "

آیا دین فطری است؟

کسانی که به زبان عربی آشنا هستند می‏دانند که وزن " فعلة " دلالت بر
نوع یعنی گونه می‏کند . " جلسة " یعنی نشستن ، و " جلسة " یعنی نوع‏
خاصی از نشستن . " جلست جلسة زید " یعنی نشستم به گونه نشستن زید ،
همانگونه که زید می‏نشیند نشستم . ابن مالک در " الفیه " می‏گوید: و فعلة لمره کجلسة و فعلة لهیئة کجلسة چنانکه گفتیم در قرآن ، لغت " فطرت " در مورد انسان و رابطه او با دین آمده است : « فطره الله التی فطر الناس علیها »یعنی آن گونه خاص‏
از آفرینش که ما به انسان داده‏ایم ، یعنی انسان به گونه‏ای خاص آفریده‏
شده است . این کلمه‏ای که امروز می‏گویند " ویژگیهای انسان " ، اگر ما
برای انسان یک سلسله ویژگیها در اصل خلقت قائل باشیم ، مفهوم فطرت را
می‏دهد . فطرت انسان یعنی ویژگیهایی در اصل خلقت و آفرینش انسان .
سخن ابن اثیر
یکی از کتب معتبری که در لغات حدیث نوشته شده است کتابی است به‏
نام النهایة از ابن اثیر که تا حد زیادی معروف است و چون می‏خواهیم از
مدارک معتبر شاهد آورده باشیم از این کتاب نقل می‏کنیم:
(1) همچنان که در لغات قرآن " مفردات " راغب کتاب‏  بسیار نفیسی است . راغب لغات قرآن را خیلی خوب ریشه شکافی کرده است‏ و ابن اثیر لغات حدیث را  ابن اثیر در النهایه به مناسبت ، آن حدیث معروف را نقل می‏کند که (( کل مولود یولد علی الفطره ))...
( 2 ) (هر مولودی بر فطرت اسلامیه متولد می‏شود لکن پدران او )یعنی عوامل خارجی  او را منحرف می‏کنند ، یهودی یا نصرانی یا مجوسی‏اش می‏کنند ، که درباره این حدیث بعد بحث می‏کنیم . چون‏ این حدیث را نقل کرده ، کلمه " فطرت " را معنی کرده است  الفطر : الابتداء والاختراع . " فطر " یعنی ابتدا و اختراع ، یعنی خلقت ابتدایی‏
 مقصود از خلقت ابتدایی که ابداع هم احیانا به آن می‏گویند خلقت غیر
تقلیدی است . کار خدا فطر است ، اختراع است ولی کار بشر معمولا تقلید
است ، حتی در اختراعی هم که بشر می‏کند عناصر تقلید وجود دارد ، یعنی چه‏ ؟
کارهای بشر تقلید از طبیعت است ، یعنی قبلا طبیعتی وجود دارد و بشر آن‏
را الگو قرار می‏دهد و بر اساس آن نقاشی می‏کند ، صناعی می‏کند ، مجسمه‏
سازی می‏کند . بشر احیانا اختراع و ابتکار هم می‏کند و قدرت بر اختراع و
ابتکار هم دارد ، ولی مایه‏های اصلی اختراع و ابتکار بشر باز خود طبیعت است یعنی از طبیعت الگو می‏گیرد)در معارف اسلامی در نهج البلاغه و غیر آن روی این قضیه زیاد تکیه شده است‏ و قهرا همینطور هم است ) اما خدا کار خودش را از یک صنع دیگری‏ تقلید نکرده ، چون هر چه هست صنع اوست و مقدم بر صنع او چیزی نیست (
پس کلمه " فطر " مساوی با ابتداء و اختراع است ، یعنی عملی که از
روی چیز دیگری تقلید نشده است بعد می‏گوید : والفطره : الحالة منه کالجلسة والرکبة فطرت یعنی حالت‏ خاص و نوع خاصی از آفرینش ، مثل لغت " جلسة " و " رکبة " که به‏ معنی نوع خاصی نشستن و نوع خاصی ایستادن است .والمعنی انه یولد
علی نوع من الجبلة والطبع المتهیی لقبول الدین فلو ترک علیها لاستمر علی‏
لزومها . یعنی انسان به نوعی از جبلت و سرشت و طبیعت آفریده شده است‏
که برای پذیرش دین آمادگی دارد و اگر به حال خود و به حال طبیعی رها شود
همان راه را انتخاب می‏کند مگر اینکه عوامل خارجی و قسری او را از راهش‏
منحرف کرده باشد. بعد ابن اثیر می‏گوید در حدیث ، لغت " فطرت " مکرر آمده است . مثلا در حدیثی از پیغمبر اکرم که ابن اثیر ابتدای حدیث را نیاورده آمده است‏
((علی غیر فطره محمد )) یعنی (( علی غیر دین محمد ))یعنی در
اینجا به جای کلمه ((دین))خود کلمه (( فطرت )) آمده است .

تحقیق در مورد نظریه فطرت در قرآن

لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*

فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)

تعداد صفحه:19

 فهرست مطالب

نظریه فطرت در قرآن

معنى لغوى فطرت

طبیعت، غریزه، فطرت

آیات دسته اول

آیات دسته دوم

یکى از مباحثى که در قرآن و سنت‏با اهمیت ویژه‏اى مطرح گردیده بحث فطرت است. فطرتمندى انسان، فطرى بودن دین، فطرت پسندى، حسن عدل و قبح ظلم، معلوم بودن فجور و تقوا به الهام فطرى، اعتراف رسمى انسان به ربوبیت الهى در عالم ذر و عهد و پیمان خداوند با او در عدم تبعیت از شیطان، از جمله مسائلى است که آیات قرآن و روایات ائمه معصومین‏علیهم‏السلام بر آن دلالت صریح دارند.

اما مهم آن است که اگر چه در پاره‏اى آیات، انسان فطرتمند معرفى شده و بحث از الهام فطرى فجور و تقوا به انسان به میان آمده است ولى در بعضى آیات دیگر، خلقت طبیعى انسان به عنوان موجودى ظلوم، جهول، هلوع، کفار و طغیانگر مطرح شده است.

اگر در پاره‏اى از آیات، دین امرى فطرى معرفى گردیده و یا اقامه عدل هدف رسالت پیامبران بیان شده است (که به دنبال فطرى بودن دین، عدالتخواهى و اقامه قسط و عدل نیز فطرى خواهد بود) اما در پاره‏اى دیگر از آیات، سبب تشریع دین، بروز اختلاف اولیه بین انسانها و نیاز اضطرارى آنها به دین و قوانین لازم براى رفع اختلافات بیان گردیده است و از آن استنباط مى‏شود که دین مولودى اجتماعى است که انسانها به حکم اضطرار و به منظور رفع اختلاف به آن پناه برده‏اند و نه به حکم فطرت. و این البته با نظریه برخى از جامعه‏شناسان نزدیکى زیاد دارد.

 و نیز اگر در برخى آیات سخن از اعتراف رسمى انسان به ربوبیت الهى و عهد و پیمان خداوند با او در عدم تبعیت از شیطان به میان آمده است در برخى دیگر از آیات خالى بودن ذهن انسان در بدو تولد از هر گونه شناخت و معلومى مطرح شده است و این نیز با نظریه‏هاى برخى از روانشناسان قرابت دارد.

در این مقاله برآنیم تا ضمن بحث از معناى لغوى فطرت با توجه به وزن و صیغه آن در کلام عرب، کاربرد و مشتقات آن در قرآن، و تفاوت آن با طبیعت و غریزه، به تبیین بینش خاص قرآن در مورد فطرت و پیآمدهاى اجتماعى آن بپردازیم و مى‏کوشیم تا با بهره‏جویى و استمداد از نظریه بدیع علامه طباطبائى در تفسیر المیزان، که کمتر به آن توجه شده و یا متاسفانه مورد بى‏مهرى واقع گردیده است‏به زدودن پاره‏اى از ابهامات بپردازیم.

معنى لغوى فطرت

واژه «فطرة‏» بر وزن «فعلة‏» دلالت‏بر نوع دارد مانند جلسة یعنى نوع خاصى از نشستن، مثلا اگر بگوییم: جلست جلسة زید یعنى مثل زید و به نوع نشستن وى نشستم. بنابر این واژه «فطرة‏» از ماده «فطر» به معنى نوعى خاص از آفرینش است‏یعنى خلقت و آفرینشى بى‏سابقه که از آن به ابداع تعبیر مى‏شود.

راغب اصفهانى در مفردات در مورد معنى فطرت چنین مى‏گوید: «و خداوند خلق را فطر نموده است و این فطر یعنى ایجاد کردن شى‏ء به شکلى بدیع و تازه بر کیفیتى که فعلى از افعال از آن صادر گردد». (1)

ابن اثیر نیز در نهایه، در توضیح ماده «فطر» در حدیث نبوى، «کل مولود یولد على الفطرة‏» (2) مى‏گوید: «فطر به معنى ابتدا و اختراع است و فطرة حالت آن ابتداء و اختراع را بیان مى‏کند مانند جلسة و رکبة یعنى نوعى خاص از نشستن و سوار شدن و معنى حدیث این است که: هر فردى بر نوعى خاص از صفات جبلى و طبیعى متولد مى‏شود به طورى که آماده پذیرش دین الهى مى‏گردد و اگر او را با همان صفات واگذارند پیوسته بر آن صفات استمرار دارد و از آنها مفارقت نمى‏کند و همانا علت عدول انسانها از آن، آفتى از آفات بشرى یا تقلیدى است که از غیر در آنها اثر مى‏گذارد...» (3)

بیان این مقاله درباره فطرت با تعبیر راغب به «و ابداعه على هیئة مترتبة لفعل من الافعال‏» و نیز با تعبیر ابن اثیر به «انه یولد على نوع من الجبلة والطبع المتهیئ بقبول الدین‏» هماهنگ است.

استعمال واژه فطرت و مشتقاتش در قرآن‏در قرآن مجید واژه‏هاى «فطره‏» (4) ، «فطرکم‏»، (5) «فطرنا»، (6) «فطرنى‏»، (7) «فطرهن‏»، (8) «فطور»، (9) «فطر»، (10) «منفطربه‏» (11) . انفطرت، (12) و «فاطر» (13) به کار رفته است که همه جا به معنى ابداع و آفرینش بدون سابقه است.