دانلود پایان نامه کارشناسی ارشد (MA) گرایش زبان و ادبیات عرب - بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در دوره عباسی

دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، گروه زبان و ادبیات عرب

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد  (MA)

گرایش  زبان و ادبیات عرب

عنوان  :

بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب

در دوره عباسی

در زیر به مختصری ازعناوین و چکیده آنچه شما در این فایل دریافت می کنید اشاره شده است

چکیده پایان نامه

این پایان نامه مشتمل بر ذکر نام دهها نفر از ادبای گرگان و نیز بررسی جایگاه و سهم آنان در ادبیات عرب از سال 132 هـ الی 656 هـ که به دوره عباسی اختصاص دارد می باشد. با عنایت به تحولات گوناگون منطقه گرگان در طی قرون گذشته، نخست شرحی از موقعیت جغرافیایی و تاریخی این منطقه  که هم اکنون به نام استان گلستان شناخته می شود، آمده است. بحث درباره اوضاع علمی و ادبی و فرهنگی گرگان در فصول پایان نامه به شکل تفصیلی گنجانده شده است.

موضوعات متنوعی در این پایان نامه آمده است که از جمله می توان به نامهای متعدد گرگان و تغییرات حاصله در مقاطع زمانی مختلف، علل و میزان رواج ادبیات عرب در گرگان ، مروری بر مهمترین ادبا و علمای منطقه گرگان و شرح مختصری راجع به آنان با توجه به اسناد تاریخی موجود، علوم مورد تدریس و شیوه های آموزشی، گزیده ای از اشعار ادبا و شعرای گرگان و چندین سرفصل دیگر اشاره نمود.

گرگان فقط به شهر فعلی که مرکز استان گلستان است گفته نمی شد بلکه ایالت گرگان تقریباً با کل استان گلستان امروز منطبق است وگرگان قدیم، همان گنبد کاووس فعلی است که در این مورد به تفصیل بحث شده است.

از جمله نکات قابل توجه اینکه موارد مهمی در کنار وجهه ادبی علما و ادبای گرگان نظیر وجه علمی، دینی، حکومتی و سایر وجوه وجود دارد که باید برای هر کدام موقعیت جداگانه ای را در نظر گرفت. در میان شخصیتهای برجسته علمی و ادبی گرگان نام چند نفر بیشتر می درخشد مثلاً میرفندرسکی، فخرالدین اسعدگرگانی، میرداماد و عبدالقاهر جرجانی که سرآمد همه ادبای زمان خود بود و در معانی و بیان مشهورترین چهره اسلام و عرب تاکنون می باشد.

می توان گفت تعداد ادبا و علمای گرگان در فنون مختلف به قدری است که این منطقه در مقایسه با سایر نقاط از این حیث بی نظیر می باشد که این مضمون را تلویحاً از جانب علامه و ادیب بزرگوار حسن حسن زاده آملی (حفظه الله) به تأیید شنیده ام و هر چند این مختصر نمی از یمی و قطره ای از بیکران است، لیکن در پایان نتیجه گیری شده است که دهها نفر از این بزرگان سهم و نقش مؤثرتری در رواج ادبیات عرب داشته اند و بحث و بررسی و نیز تحقیق و تتبع در مورد سایر جنبه های حضور مؤثر ادبا و علمای گرگان در موضوعات گوناگون ،  به مجالی موسع تر موکول گشته است. نیز به اینکه بزرگان علمی ایران نظیر ابوعلی سینا، غزالی، فارابی، ابوریحان بیرونی و ... به این منطقه آمده و به تعلیم و تعلم پرداخته اند هم به تفصیل اشاره و نتیجه گیری شده است که منطقه گرگان در دوره عباسی و بلکه در سایر دوره ها بستر علمی بسیار مناسب و گسترده ای برای ادبا و علمای منطقه و نیز بقیه نقاط ایران بوده است که باید مردم منطقه بدان ببالند و در جهت  احیای آن به پا خاسته واقدام نمایند .

فهرست مطالب

        عنوان                                       صفحه

چکیده

مقدمه

فصل اول ـ کلیات

1-1- اهمیت تحقیق ............................................................ 2

1-2-ضرورت تحقیق و پیشینة آن...................................... 2

1-3- روش تحقیق ................................................................. 3

1-4- هدف تحقیق ................................................................. 4

1-5- مشکلات و موانع تحقیق............................................. 5

فصل دوّم ـ وضعیت جغرافیایی وتاریخی گرگان در عصر عباسی

2-1- گرگان و استرآباد در عصر عباسی ..................... 7

2-2-موقعیت جغرافیایی گرگان در عصر عباسی............ 8

2-2-1-نقشه ایالت گرگان در عصر عباسی ............... 10    

2-2-2- نقشه و تقسیمات سیاسی فعلی استان گلستان     11

2-3-3- اظهار نظر بزرگان علمی وادبی درکتب مختلف در مورد گرگان ......................................... 12

2-3- موقعیت تاریخی گرگان در عصر عباسی................ 14

2-3-1-کیفیت جنبش و شکل گیری عباسیان................. 17    

2-3-2- حکومتهای مختلف گرگان در عصر عباسی .... 19

الف) طاهریان (206-259 هـ).................................... 19

ب) صفاریان (245-393 هـ)......................................... 20

ج) آل بویه (320- 447هـ)......................................... 20

د) سامانیان (279-375هـ)......................................... 21

2-3-3- مقامات عالی گرگان در عصر عباسی................ 22

2-3-4- شخصیتهای متنفذ گرگانی در عصر عباسی........ 23

2-3-5- فرمانروایان بنی عباس در گرگان................... 24

2-3-6- خلافت هارون الرشید و برخی خلفای عباسی . 24

فصل سوم : اوضاع علمی، ادبی و فرهنگی گرگان در عصر عباسی

3-1- فضای علم و ادب گرگان ........................................ 27

3-2- خط، زبان، علوم و ترجمه کتب علمی درگرگان         32

3-3- نگاهی به برخی آثار وکتب  علمی ، ادبی ، تاریخی و ... درعصر عباسی................................................................................. 34

3-3-1- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و... در سراسر ایران  34

3-3-2- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و... در گرگان     35

       3-4- نگاهی به برخی جلسات و شیوه های آموزشی در گرگان در عصر عباسی..................................................................................... 38

4. فصل چهارم : زبان وادبیات عربی درگرگان در عصر عباسی

4-1-وضعیت زبان و ادبیات عربی در ایران در سراسر ایران 44

        4-2-وضعیت زبان و ادبیات عربی درگرگان ...... 44

        4-3- وضع کلی آموزش در گرگان درعصر عباسی 47

        4-4- تدریس در گرگان در عصر عباسی................. 49

        4-5- نوع علوم مورد تدریس در گرگان در عصر عباسی      51

4-6-تأثیر عصر تفسیرنویسی عربی در گرگان در عصر عباسی بر ادبیات عربی................................................................................. 53

4-7- علل رواج زبان وادبیات عرب در گرگان درعصر عباسی     54

4-7-1- حکومت علویان در گرگان .............................. 54

4-7-2- علاقمندی حاکمان .............................................. 55

4-7-3- شرایط اقلیمی .................................................. 56

4-7-4- سفر ادبا و علمای بزرگ ایران به گرگان         56

4-7-5- وضعیت مناسب امنیتی ..................................... 56

4-7-6- سفرگرگانی ها به کشورهای عربی ............... 57

4-7-7- علاقه مندی مردم .............................................. 57

5. فصل پنجم : بررسی جایگاه وسهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در عصر عباسی

5-1- مشهورترین ادبای ایران در عصر عباسی .......... 59

5-2- رجال و ادبای مشهوری که به گرگان آمدند ... 60

5-3- تعامل ادبای گرگان با ادبای سایر نقاط ایران در عصر عباسی ......................................................................................................... 63

5-4- مشهورترین ادبای گرگان در عصر عباسی .......... 65

5-5- مولفین و مدرسین بزرگ گرگان در عصر عباسی          72

5-6- بررسی نقش وجایگاه تعدادی از ادبای گرگان در ادبیات عرب  ......................................................................................................... 74

5-7- گزیده شعر برخی از ادبای گرگان در عصر عباسی   85

فصل ششم ـ نتیجه گیری وپیشنهاد

6-1- نتیجه گیری .............................................................. 91

6-2- پیشنهاد....................................................................... 93

6-3- فهرست ادبا و علما ............................................... 94

6-4- فهرست آثار مهم ادبی و علمی ........................... 102

 فهرست منابع و مآخذ......................... 107

نکته: فایلی که دریافت می‌کنید جدیدترین و کامل‌ترین نسخه موجود از پروژه پایان نامه می باشد.

این فایل شامل : صفحه نخست ، فهرست مطالب و متن اصلی می باشد که با فرمت ( word ) در اختیار شما قرار می گیرد.

(فایل قابل ویرایش است )

تعداد صفحات :155

پایان نامه تصحیح نسخه خطی «شرح قصیده الأشباه مفجّع بصری» و ترجمه اصل قصیده

فایل : word

قابل ویرایش و آماده چاپ

ت

پایان نامه برای دریافت درجه دکتری (Ph.D)

گرایش: زبان و ادبیات عرب

عنوان:

تصحیح نسخه خطی «شرح قصیده الأشباه مفجّع بصری» و ترجمه اصل قصیده

فهرست مطالب

عنوان                                                                                        صفحه

چکیده                                                                                         1

مقدمه                                                                                         3

فصل اول: زندگانی مفجع بصری و بررسی شرح حال او

1-1 نام و لقب و کنیه                                                                7

1-2 ولادت و نوجوانی                                                              11

1-3 شخصیت و مذهب                                                              12

1-4 جایگاه علمی – ادبی                                                           14

    1-4-1 آشنایی با قرآن و حدیث                                                         16

1-4-2 روایت شعر                                                              22

    1-4-3 آشنایی وی با مکانهای جغرافیایی                                    25

    1-4-4 آگاهی او از لغت عربی                                                 30

1-5 آثار                                                                                34

1-6 استادان وی                                                                      40

1-7 شاگردان و راویان شعر و اخبار او                                          43

1-8 وفات                                                                              48

فصل دوم: دیوان مفجع و اغراض شعری آن

2-1 مضامین اصلی دیوان                                                          51

2-1-1 مدح                                                                          54

2-1-2 هجاء                                                                         57

2-1-3 غزل                                                                          60

فصل سوم: شرح قصیده الأشباه

3-1 معرفی نسخه خطی «شرح قصیدة الأشباه للمفجّع البصریّ»            63

3-2 صفحاتی از نسخه خطی (صفحه عنوان، اول و آخر)                     70

3-3 تصحیح نسخه خطی                                                            73

3-4 بررسی و شرح و ترجمه قصیده الاشباه                                             151

3-5 انتحال برخی ابیات قصیده الاشباه                                            270

ملخّص الرسالة بالعربیة                                                         281

فهرست منابع و ماخذ                                                                    283

چکیده انگلیسی                                                                     302

چکیده

          این رساله در راستای امر خطیر احیای متون، به تصحیح و بررسی نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» مفجّع بصری (ف327هـ)، ادیب، شاعر، کاتب، نحوی و لغوی برجسته عصر عَبَّاسی، از شاعران متعهد شیعه قرن چهارم هجری پرداخته، تا خوانندگان گرامی، با وی و فرهنگ و ادب و شعر و جایگاه شاعر و شرایط زمانه او آشنا گردند. مفجّع بصری در شعر خویش به موضوع اهل بیت (ع) اهتمام ورزیده، و در مظلومیت آنان، غم و اندوه بسیار داشته، که به همین خاطر به این لقب، شناخته شده است.

از ولادت و دوران نوجوانی شاعر، اطلاع بسیاری در دست نیست، که شاید بتوان دلایل سیاسی و مذهبی را علت اصلی این امر دانست.

شخصیت و عقیده مفجّع در هیچ یک از کتب تاریخی و تراجم، به بدی ذکر نشده و تماماً او و جایگاهش را ستوده اند.

همچنین مفجّع حایز جایگاه علمی و ادبی رفیعی در عصر خود بوده، و در غرائب لغات، و نحو، و قرآن و حدیث، و روایت، و تاریخ اسلامی، و شناخت کشورها و اماکن جغرافیایی، به درجه استادی نایل آمد، و شاگردان بسیاری از محضر او بهره مند شدند؛ چنانکه او را قائم مقام ابن درید بصری در تألیف و تدریس معرفی کرده اند. این امر را می توان از اسامی آثار او که بالغ بر 15 اثر می باشد فهمید، اما جای بسی تاسف است که از میان تمامی این تالیفات ارزشمند، فقط رساله «شرح قصیده الاشباه» و بخشی از کتاب «الترجمان فی معانی الشعر»، و قطعه هایی از دیوان او، برجای مانده است.

در مصادر و منابع مختلف، به استادان و شاگردان مفجّع، اشاره چندانی نشده است، که باید اسامی آنان را از لابلای کتابهای مرتبط، استخراج نمود.

دربارة تاریخ وفات شاعر، اختلاف نظر وجود دارد، اما از میان سالهای ذکر شده، سال 327 هجری صحیحتر می باشد، چرا که یاقوت حموی به نقل از «تاریخ ابن بشران»، روایتی را از ابن عبدالمجید بن بشران ذکر کرده، که دقیقاً تاریخ فوت شاعر را نشان می دهد.

دیوان مفجّع بصری مانند سایر شعرای هم دورانش، دربردارنده اکثر فنون شعری مهم، مثل وصف و غزل و رثاء و مدح و هجاء می باشد؛ هر چند که وی در برخی فنون، مانند هجاء، غزل و مدح، و خصوصاً مدح اهل بیت (ع) سرآمدتر می باشد. شعر مفجّع، نیکو و ارزشمند، و حجم بسیاری از آن در مورد ائمه اطهار (ع) است، که از بارزترین و مهمترین نمونه های آن «قصیده الاشباه» شاعر می باشد. مفجّع به صراحت تمام، مذهب امامیه خود را در این قصیده اعلان می کند، چرا که واژه «امامت» در ابیات متعددی از آن آمده، و به آن تصریح گردیده است. در این قصیده، به موضوع ولایت علی (ع) و فضایل حضرت پرداخته شده، و همچنین می توان تسلط شاعر به قرآن و حدیث و روایت و لغت عرب و تاریخ اسلامی را بخوبی در قصیده مشاهده کرد.

درباره نسخه خطی که در این رساله، به تصحیح و شرح و بررسی آن پرداخته شده، باید بگوییم که تنها نسخه موجود، به تصویر شمارة (1290) با عنوان «شرح قصیده الاشباه»، با مضمون مناقب امیرالمومنین علی (ع) و بصورت منظوم، به خط احمد بن نجفعلی امینی تبریزی پدر علامه امینی (ره)، و در شمار نسخه های عکسی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود می باشد. متن نسخه، شرحی است بر قصیدة الاشباه، که توسط خود مفجّع، انجام شده است. در این قصیدة یائیه، استناد به حدیث نبوی «تشبیه یا اشباه» شده، حدیثی که حضرت علی (ع) را به انبیای اولو العزم (ع) تشبیه نموده، و ناظم در شرح قصیده، با استفاده از روایاتی که از مشایخ خود شنیده،‌ به شرح فضایل و مناقب علی (ع) می پردازد.

شایان ذکر است که ابیاتی جعلی، پیرامون ابوطالب (ع) و پدر ابراهیم (ع) و ادعای کافر بودن ایشان، در این نسخه به چشم می خورد، که با مذهب مفجّع منافات دارد، و با دلایل محکم و متقنی قابل رد می باشد.

مقدمه

میراث مکتوب اسلامی، مملو از ذخایر ارزشمندی است که بر برخی از آنها، سالیان متمادی و بلکه قرنها گرد و غبار فراموشی و غفلت نشسته است. اما خوشبختانه امروز در سراسر سرزمین اسلامی و بخصوص کشور عزیز ما، تلاشهای سترگ و گرانسنگی در جهت احیاء و تصحیح و تحقیق این میراث گرانبها، صورت گرفته، که جای بسی خرسندی است. باید گفت که جامعه دانشگاهی ما نیز از این قافله علمی و حرکت تحقیقی عقب نمانده و جای امیدواری است که این جنبش عظیم در میان دانشگاهیان، سیر پر شتابتری به خود بگیرد، و استادان گرامی و دانشجویان عزیز همت والایی در جهت این امر خطیر و احیاء و تصحیح متون کهن از خود نشان دهند.

این رساله نیز در این راستا، به احیاء و تصحیح و بررسی نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» مفجّع بصری شاعر اهل بیت، و از شاعران امامیه قرن چهارم هجری، می پردازد. در این رساله سعی شده است تا این شخصیت ادبی برجسته متعلق به سده چهارم هجری و میراث کهن وی که میراث غنی ادبی و علمی و مذهبی سرشار از التزام به ائمه اطهار (ع) است به محافل ادبی و پژوهشی معرفی گردد، تا خوانندگان با وی و فرهنگ و ادب و شعر و جایگاه شاعر و شرایط زمانه او آشنا گردند.

در خصوص صاحب این نسخه خطی نیز باید بگوییم که با کمی تفحص و غور در مصادر ادبی و تاریخی و کتب شرح حال و طبقات، به منظور جمع آوری مطالبی پیرامون شاعر، دریافتیم که آنچه از یک ادیب و شاعر و اهل حدیث و زبان شناس سرآمد و برجسته ای مانند مفجّع بر جای مانده، در قیاس با سایر شاعران و ادیبان معاصر وی مانند بحتری، ابن معتز، جاحظ، ابن قتیبه و دیگران، بسیار ناچیز می باشد. علت این امر نیز تا حدودی روشن و واضح می نماید، چرا که وی مانند اکثر شاعران و ادیبان هم عصرش، با دربار سلاطین عَبَّاسی ارتباط چندانی نداشته است. او در شعر خویش به موضوع اهل بیت (ع) اهتمام ورزیده، و لذا عدم حمایت درباریان و نیز اغراض سیاسی دست به دست هم داده اند تا نام او با گذر زمان کمرنگ گردد. به همین جهت سعی شده است در حد امکان، پژوهشی جامع و مفصل پیرامون اخبار و اشعار این ادیب و شاعر توانمند از منابع قدیم و جدید صورت گیرد، تا آنچنانکه شایسته است، مفجّع بصری، نام و جایگاهش را در میان دیگر شعرای ممتاز این دوره‌ بدست آورد.

رساله به سه فصل تقسیم شده است: فصل اول، شرح حالی است نسبتا مفصل بر زندگی مفجّع بصری و جایگاه علمی و ادبی این شاعر بزرگ شیعه. فصل دوم به بررسی دیوان شاعر پرداخته و مضامین و موضوعات اشعار آن را مورد تفحص و کنکاش قرار می دهد. در فصل سوم و پایانی که پیکره اصلی رساله را تشکیل می دهد، نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» تصحیح، و ابیات آن ترجمه، و مضامین مطرح شده در نسخه، با کمک منابع دست اول ادبی، لغوی، تاریخی، تفسیری، حدیثی، شرح حال، و کلامی، که یک به یک توسط پژوهشگر رؤیت شده، شرح و بررسی گردیده است.

در تصحیح این نسخه خطی، بر اسلوبهای زیر تکیه گردیده است:

1- اساس کار، بر تنها تصویر موجود از نسخه اصلی، که در کتابخانه آیت الله مرعشی قم، به شماره (1290) موجود می باشد، قرار گرفته است.

2- در شواهد شعری بیان شده در نسخه، تحقیق بعمل آمده، و صورت صحیح شواهد و منابع آن، ذکر گردیده است.

3- آیات کریمه و احادیث شریفه و اخبار تاریخی، از نسخه خطی استخراج، و شرح و بررسی لازم در مورد آن انجام شده است.

4- در تصحیح نسخه حاضر، قوانین علمی تصحیح نسخ خطی، لحاظ گردیده، و در تصحیح خطاها و بررسی صحت برخی اسامی أعلام و سلسله راویان، به کتابهای معتبر مربوطه مراجعه شده است.

5- آیات و احادیث و شواهد شعری و برخی واژگان دشوار نسخه، حرکت گذاری شده است.

نگارنده در تحقیق و بررسی مطالعات خود پیرامون موضوع پایان نامه، از روش کتابخانه ای استفاده نموده و در برخی اوقات از سایتهای اینترنتی و لوح های فشرده مرتبط با موضوع، بهره گیری کرده است. متاسفانه کتابها و مقَالَات چشمگیری درباره شاعر نگاشته نشده است، جز کتاب «شاعر العقیده المفجّع البصری» نوشته دکتر عبدالرسول الغفّار که دار الزهراء بیروت در سال 1985 میلادی به چاپ رسانده است. نویسنده در این کتاب با استفاده از منابع مهم تاریخی و ادبی به جمع آوری اشعار و آثار مفجّع اقدام نموده و مختصری به شرح احوال شاعر نیز پرداخته است.

در خاتمه امیدوارم که این بضاعت مزجات با تمام کاستیها و لغزشهایش، مورد توجه استادان محترم و دانشجویان عزیز قرار گیرد. و ما توفیقی إلا بالله، علیه أتوکّل و إلیه أنیب.

سید مرتضی حسینی

                                                          تابستان 1388

عداد صفحه :259