دانلود تحقیق معماری اسلامی حمام ها

اصول ساخت حمام ها

همانطورکه می دانیم انسان اگر یک دفعه از محل گرم به محل سرد و یا بر عکس وارد شود ، به دلیل تغییرقابل ملاحظه دمای هوا ممکن است مریض شود؛ برای همین موضوع چند اصل مهم در مورد گرمابه هارعایت می شده است.

 یکی از آن اصول ایجاد راهرویی پیچ در پیچ در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام بوده است.   این مساله باعث می شده که هوای گرم نتواند به طور مستقیم وارد شود.سپس وارد دهلیز (فضای برزخ) شده و بعد از آن بینه یا رختکن که محیطی نیمه گرم ونسبتاً خشک بوده قرار داشته است.بعد از این فضا نیز مستیماً وارد گرم خانه نمی شدند وفضایی به نام میان در در این فاصله بوده است.  دراین جا یک یا دو سکو جهت انداختن لنگ و وسایل حمام وجود داشته و معمولاً راه دستشویی ومستراح نیز از همین میان در بوده است. برای ستردن موهای اضافی در قسمتی از بینه سلمانی ، سر را می تراشیدند و محلی نیز در میان در  جهت زدودن موهای اضافی وجود داشته و کسانی که نیاز به این کار نداشتند ،  مستقیماً وارد گرم خانه می شدند. این محل از زمان صفویه در داخل گرم خانه قرار گرفته و در آن را از میان در بسته اند.فضای داخل گرم خانه به چند سکو و محلی برای کیسه کشیدن ، تمیز کردن و خزانه هاتقسیم می شده است، خزانه در حمام های کامل سه عددبوده است که یکی برای آب گرم و یکی برای آب سردودر وسط آن دو خزانه آب ولرم جای می گرفته که به این دوخزانه سرد وگرم قلّتین می گفته اند. کسی در دو خزانه ی آب سرد و آب گرم نمی رفته است. علاوه بر این  ، گرمخانه محلی برای آب بازی و شنا نیز داشته است . حمام جای خاصی برای رگ زدن نیز داشته و چون خون جاری می شده محلی را برای خاک ریختن روی آن در نظر می گرفتند.

مساله مهم مورد توجه دیگر در حمام ها ، عدم استفاده از آب غصبی بوده است ؛ حتی اگر حمام در کنار قنات باشد ، چاهی را جهت استفاده از آب آن حفر می کردند. اهالی محل هم حتی برای وضو گرفتن ، از همین آب استفاده می کردند. در حمام ارگ کریمخانی این سنت رعایت شده است. .( پیرنیا ، محمد کریم ، آشنایی با معماری اسلامی ایران ، انتشارات سروش دانش ، ص198)

مصالح مورد استفاده در حمام :

از آنجا که حمام ها در گذشته مورد استفاده ی عموم بوده لذا مصالح مورد استفاده در آن در کلیه ی اقلیم های ایران ، از نوع با دوام و مرغوب بوده است. بدن جهت دیوارها و طاق های قوسی حمام عمدتا با آجر اجرا می شده است. در مناطق کوهستانی و کوهپایه ای از سنگ برای بدنه ی حمام و در روستاهای کوهستانی از تیر چوبی وکاهگل برای پوشش بام استفاده می کردند. به دلیل بارندگی زیاد ، بام حمام در سواحل جنوبی دریای خزر را غالبا با سفال پوشش می دادند و یا روی طاق آجری حمام را مستقیما اندود آهک می کشیدند و در حمام های مهم تر روی طاق را آجر فرش می کردند.

در حمام های مجلل ، دیوارها را تا ارتفاع 1.80 سانتی متر با کاشی پوشش می دادند و مابقی را با آهک اندود می کردند.

در حمام - بر خلاف مساجد و مدارس که جنبه ی مذهبی داشته- ، روی کاشی ها تصاویر انسان و حیوان می کشیدند. البته از طرح های اسلیمی و گره چینی نیز استفاده می کردند.برای دیوارها و کف خزینه ، از ملات ساروج استفاده می کردند. ساروج در عین چسبندگی می بایست قدرت تحمل حرارت تون و فشار آب را هم داشته باشد بدون اینکه آبی از خود عبور دهد. (شکل24-10) (بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران-دکتر وحید قبادیان-انتشارات دانشگاه تهران-ص 294)

چند نونه از مصالح مورد استفاده در حمام های قدیم به شرح زیر است :

سنگ مرمر: ستون های حمام و کفبوش و لبه حوضها
کاشی : ازاره ها ,حوضها وسکوها
آجر : دیواره حمام و سقف
سنگ لاشه : بایه های حمام
تنبوشه : لوله های سفالی مخصوص سیستم آبرسانی حمام
ساروج : خزینه ,تزیئنات سقف حمام , بوشش داخلی حوضها (ترکیب ساروج : آهک ,خاک رس خاکستر ,لوئی نی مرداب , سفیده تخم مرغ یا شیر که این دو ماده پروتئینی باعث چسبندگی بیشترساروج می شده است. تفاوت ساروج با سیمان این است که هرچه قدمت ساروج بیشترباشد محکم تروسخت ترمی شود.

آداب و رسوم در حمام ها :

سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته ای یک بار به منظور نظافت به حمام می رفتند. با این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می گرفتند و از آن ساعت تا ظهر و حتی چند ساعت بعد از ظهر حمام در اختیار زنان بود. رفتن به حمام برای خانم های افراد توانگر ، دارای تشریفات خاص بوده است. اول مستخدم خانم بقچه ، غذا و مشربه (پارچی که با آن آب را روی سر می ریختند) و سایر وسایل استحمام را به حمام می برده و سپس خانم به حمام می رفت. حمام به عنوان یک مکان گفت و شنود و مراکز اجتماعی خانم ها محسوب می شده و آخرین اخبار و یا انتخاب دختر جهت خواستگاری در این محل انجام می شده.

حمام های سنتی بهداشتی نبوده و به دلیل استفاده ی مشترک از آب خزینه و لنگ ، انواع و اقسام بیماری ها می توانسته به سادگی شیوع پیدا کند ؛ خصوصا بیماری هایی مانند گری و سالک که بسیار شایع بوده است. (قبادیان ، وحید ، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، انتشارات دانشگاه تهران،ص 296)

به همین دلیل در اوایل دهه ی دوم قرن اخیر کم کم خزینه ها در شهر ها جمع شد و به جای آن استفاده از دوش و حوله های شخصی معمول گردید. در ابتدای این امر ، مردم خود را در اطراف حوضچه ها شستشو می دادند و خود را زیر دوش آب می کشیدند و سپس وارد خزینه می شدند ، بدین ترتیب آب خزینه دیرتر کثیف می شد.امروز هم حمام عمومی در غالب نقاط ایران وجود دارد، اما تفاوت آن با حمام های قدیم این است که در حمام های قدیم از خزینه استفاده می شد؛ ولی در حمام های عمومی جدید دوش های متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نیست گرفته است. در حمام های عمومی خزینه دار که امروزه در ایران کمتر وجود دارد سنن و آدابی را از قدیم رعایت می کردند که بعضاً جنبه ضرب المثل پیدا کرده است.

یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد حمام می شد، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته، مشغول کیسه کشی و صابون زدن بودند، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر می داشت و بر سر آن بزرگتر می ریخت. البته این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام که در صحن حمام نشسته بودند تکرار می شد. و تازه وارد وظیفه خود می دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تأخر آب گرم بریزد. بسا اتفاق می افتاد که یک یا چند نفر از آن اشخاص مورد احترام در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند و احتیاجی نبود که آب گرم به سر و بدن آنها ریخته شود، مع ذالک این عوامل مانع از ادای احترام نمی شد و کوچکترها به محض ورود به صحن حمام خود را موظف می دانستند که یک طاس آب گرم بر سر و بدن آنها بریزند و بدن وسیله عرض خلوص و ادب کنند.
از آداب دیگر در حمام عمومی خزینه دار قدیم این بود که اگر تازه وارد کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود را در صحن حمام می دید، فوراً به خدمتش می رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می داد یا اینکه لیف صابون را به زور و اصرار از دستش می گرفت و پشتش را صابون می زد.

سنت دیگر این بود که هر کس وارد خزینه حمام می شد به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده، کمی از آب خزینه بر می داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف می کرد. برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه، به همه از آب مفت و مجانی تعارف می کرد و مخصوصاً نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می کرد زیرا آشنا در هر حال آشناست، و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند. در هر صورت این رسم از قدیمی ترین ایام یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه و رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت، معمول گردید.

تعداد صفحات:32

فرمت: ورد و با قابلیت ویرایش