پایان نامه ی بررسی تاثیر جریانات فکری قفقاز در انقلاب مشروطیت ایران. doc

نوع فایل: word

قابل ویرایش 150 صفحه

پایان نامه برای درجه کارشناسی ارشد «M.A»

گرایش: تاریخ ایران دوره اسلامی

چکیده:

موقعیت خاص قفقاز به عنوان معبر اصلی نفوذ افکار و اندیشه های نو انقلابی به ایران در آستانه انقلاب مشروطیت به حساب می آمد . خصوصاً  افکار سوسیالیستی با رویکرد اجتماعی که متاثر از شکست روسیه از ژاپن و جریانات اجتماعی روسیه را به همراه داشت. و نیز وقوع انقلاب روسیه 1905 م م و فعالیت سوسیال دموکرات های این کشور و قفقاز بر ضد استبداد تزاری بارقه امیدی بر دل آزادی خواهان ایران دمیده به طوری که آنان هم از لحاظ فکری و هم لحاظ تسلیحاتی نقش تعیین کننده ای در مبارزه با استبداد صغیر داشتند . حتی فرقه سوسیال دموکرات قفقاز در زمان استبداد صغیر پایگاه اصلی مدافعه از تبریز و آماده سازی شرایط در برقراری دوباره مشروطیت در ایران بودند.

مقدمه:

منطقه قفقاز از دیرباز جزء قلمرو ایران بود، ولی بعد از جنگهای اول و دوم ایران و روس 1228هـ ق و 1243هـ ق  طی قراردادهای گلستان و ترکمانچای از ایران جدا شد. بر این اساس مردم این منطقه به جهت قرابت های فرهنگی ، قومی ، زبانی و دینی با ایران ، همواره در جریانات سیاسی و اجتماعی در کنار ملت ایران بودند.

دولت روسیه در اواخر قرن نوزدهم به منظور خارج ساختن آن کشور از عقب ماندگی اقتصادی دست به اقداماتی زدند. آنان از سرمایه گذاران اروپایی بخصوص فرانسوی ، انگلیسی و سوئدی در استخراج معادن آن کشور دعوت بعمل آوردند تا در این امر مشارکت کنند. طی این تصمیم منطقه  قفقازبه جهت وجود میدانهای نفتی مورد توجه دولت روسیه واقع شد.

بر این اساس منطقه قفقاز که منطقه حایل میان ایران و روسیه بود بخاطر وجود چاه های نفت باکو و بنادر پر رونق با طوم و کارخانجات نساجی در تفلیس باعث گردید که این منطقه مبدل به کانون تبادلات فکری کارگری گردد. مجاورت این منطقه با ایران باعث شد که تعدادی از دهقانان بی زمین و کارگران  که از اوضاع بد اقتصادی و اجتماعی دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به ستوه آمده بودند به منطقه قفقاز مهاجرت کنند.

به غیر از کارگران تعدادی از بازرگانان نیز به منظور تجارت با روسیه و اروپا با این منطقه آشنا بودند. برخی از روشنفکران نیز در قالب بازرگان به خاطر نبود آزادی های مدنی در ایران به قفقاز مهاجرت ، و در آنجا اقامت گزیدند. بارزترین این افراد عبدالرحیم طالبوف ، میرزا فتحعلی آخوندزاده و زین العابدین مراغه ای بودند که به دلایل اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی نمی توانستند افکار و اندیشه های خود را با وجود حکومت استبدادی قاجار نشو و نمو دهند. آنان با مهاجرت  به قفقاز به رواج اندیشه های روشنگرانه خود پرداختند. در واقع همین افراد بودند که به عنوان رهبران فکری قفقاز در جریان انقلاب مشروطه ایران موجب بیداری ملت ایران شدند.

همزمانی حضور کارگران ایرانی در چاههای نفتی باکو، مصادف با وقوع جریانات سیاسی و اجتماعی ملت روسیه (انقلاب 1905 م)شد . این رویداد که به دنبال اوضاع بد اقتصادی و اجتماعی آن کشور بخصوص در زمینه کشاورزی ، که هنوز  روسیه در مرحله نیمه فودالی که یادگار دوران قرون وسطی بود قرارداشت. در این سیستم دهقانان بی زمین، در زمین های مالکان بیگاری می کردند، آنان از این وضعیت ناراضی بودند. در مراکز کارگری نیز وضع بد معیشتی کارگران و بیش از ده ساعت کار طاقت فرسا باعث بروز هیجانات سیاسی در میان کارگران روسیه در سال 1905 م گردید. که این رویداد در تاریخ روسیه به انقلاب 1905 م شهرت دارد.

شروع حرکت های انقلابی ملت روس باعث رشد احزاب و گروههای سیاسی متعددی در ان کشور شد که در میان این احزاب، حزب سوسیال دموکرات روسیه بیش از سایر گروهها در مبارزه علیه استبداد تزاری نقش چشمگیری داشت. بطوری که بعد از شکست روسیه از ژاپن فعالیت و مبارزات این حزب در روسیه گسترش یافت و شعبات این حزب در مناطقی مانند قفقاز (باکو و تفلیس) شروع به فعالیت کردند. در این زمان آزادیخواهان ارامنه که خواهان استقلال از روسیه و عثمانی بودند ، ابتدا با تشکیل احزابی چون داشناکسیون،و هنچاکی و به مبارزات سیاسی پرداخته ولی بعدها در جریان قیام ملت ایران علیه استبداد محمدعلی شاه  دست به همکاری مسلحانه با مجاهدین انقالب مشروطه در تبریز زدند.

کارگران ایرانی مقیم باکو با عضویت در حزب سوسیال دموکرات با افکار و اندیشه های آن حزب آشنا شده و با وارد کردن این افکار به ایران که مصادف با وقوع انقلاب مشروطیت در ایران بود، باعث تسریع روند  انقلاب ایران شدند. بطوری که حزب همت که شاخه حزب سوسیال دموکرات وابسته به مسلمانان قفقاز بود و دارای تمایلات سوسیالیستی بودند، نقش زیادی در ترویج تفکرات سوسیالیستی درمیان کارگران ایرانی داشت.اکثریت کارگران ایرانی قفقاز آذربایجانی بودند به همان خاطر آنان . زودتر از سایر نقاط ایران با اندیشه های سوسیال دموکرات های روسی آشنا شدند و در جریان مبارزه علیه حکومت مظفرالدین شاه با تاسیس مرکزی به نام «مرکز عیبی» پیش قدم شدند.

در جریان انقلاب مشروطیت ایران عوامل داخلی نظیر جنبش تنباکو و نقش علما در آن بیش از سایر عوامل دیگر موثر بودند و تنها بعد از اعلام مشروطیت ، سوسیال دمکراتهای روسیه نقش مهم را بدست آوردند .  . پس از پیروزی انقلاب و تاسیس مجلس شورای ملی باز تعدادی از نمایندگان بخصوص نمایندگان تبریز مانند سیدحسن تقی زاده که متاثر از افکار حزب اجتماعیون و عامیون باکو بودند. در مجلس موجب تحولات سیاسی و اجتماعی شدند.

در دوران استبداد صغیر 1326 هـ ق اقدامات سوسیال دموکرات قفقاز در قالب فیزیکی (مسلحانه) صورت گرفت. بطوری که مجاهدان اعزامی از قفقاز در تحت فرمان ستارخان قرار گرفتند و به مبارزه با استبداد محمدعلی شاه پرداختند. تعدادی از مجاهدین قفقاز ، در قیام مردم گیلان به رهبری میرزا کریم خان رشتی که او نیز تحت تاثیر افکار سوسیال دموکرات روسیه بود و از کمکهای آنان بی نصیب نبودند. آنان ابتدا با تاسیس کمیته ستار و سپس با همکاری میان مجاهدان ، ابتدا رشت، و بعد قزوین و در نهایت در قالب مجاهدان مخالف استبداد از سراسر کشور اقدام به فتح تهران نمودند. عمده ترین کمکی که قیام گیلان به قیام ستارخان کردند، کاستن فشار نیروهای دولتی بر قیام مردم تبریز بود.

در میان کسانی که از سوی حزب سوسیال دموکرات روسیه به ایران آمدند نام حیدرخان عمواوغلی در زمینه ترور و ایجاد رعب و  وحشت در جریان انقلاب بیش از سایر  افراد خودنمایی می کرد.  وی دارای تمایلات سوسیالیستی بود و ابتدا در مشهد در صدد تاسیس حزب برآمد و مقدمات آن را فراهم ساخت، ولی بعد از 11 ماه نتوانست به هدف خود برسد، و به تهران برگشت. ایشان از سوی حزب سوسیال دموکرات روسیه ماموریت تشکیل حزبی در ایران داشت ، و چون این اقدام در تهران که در آن زمان زمینه برای این منظور فراهم شده بود ، (قیام مردم تهران به رهبری آیت الله طباطبائی و آیت الله بهبهانی در جریان بود)، موفق به این کار شد. حیدرخان عمواوغلی پس از تشکیل حزب اجتماعیون و عامیون ایران، این حزب را به دو حوزه خصوصی و عمومی تقسیم کرد. حوزه خصوصی با حضور 7 نفر از افراد مورد اعتماد که اساساً از افراد کمیته ملی بودند اقدام کرد. این حوزه کارهای مهم و فوق سری را طراحی و اجرا می کردند. بعد حیدرخان حوزه عمومی را تشکیل می دهد ولی بعداً این حوزه از هم پاشید. حیدرخان همچنین اقدام به  تشکیل کمیته مدهشه که وظیفه آن ترور کسانی بود که در مقابل خواسته ههای آنها مقاومت می کردند، می نمود.وی  موفق به تشکیل حزب اجتماعیون و عامیون در سراسر ایران بخصوص در مشهد و تبریز و گیلان شد.

بطوریکه حزب اجتماعیون و عامیون ایران دستوراتی که از مرکز این حزب (باکو) می رسید در ایران اجرا می کردند. و عمده برنامه این حزب ، جدایی دین از سیاست و تقسیم زمینهای زراعی میان زارعین و انجام اصلاحات اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی بود.

بعد از فتح تهران مجاهدین اقدام به تشکیل مجلس اعلا کردند. بدین طریق محمدعلی شاه از سلطنت عزل ، و احمد میرزا پسرش به سلطنت رسید و تعدادی از مخالفین مشروطه اعدام و زمینه برای تشکیل دومین مجلس شورای ملی فراهم شد. در آستانه تشکیل دومین دوره مجلس شورای ملی جناح بندی احزاب کشور برای اولین بار شکل گرفت. ولی این جناح بندی در روند جریانات کشور مشکلاتی را پدید آورد.

قدرتمندترین حزب در دومین مجلس شورای ملی، حزب دموکرات بود. اعضای این حزب که قبلاً وابسته به حزب اجتماعیون و عامیون باکو بودند ، بعداً به تشکیل حزب دموکرات ایران اقدام کردند . این حزب به همت سید حسن تقی زاده ، حیدر خان عمو اوغلی و محمد امین سول زاده تشکیل شد. در پی این جریان میان حزب اجتماعیون و عامیون باکو و حزب دموکرات ایران شکاف پدید آمد . علت آن نیز این بود که حزب اجتماعیون و عامیون  باکو خواهان تشکیل حزب مستقل در ایران نبودند و نیز حزب دموکرات ایران دارای تمایلات ناسیونالیستی بودند،  آنان خواهان اداره کشور به سبک کشورهای اروپایی بودند. برهمین اساس حزب اجتماعیون و عامیون باکو، حزب دموکرات ایران را به رسمیت نشناخت و از آن  حمایت نکرد.

حزب دموکرات ایران چون خواهان اجرای برنامه هایی نظیر جدایی دین از سیاست و تقسیم اراضی میان کشاورزان و تمرکز قوا در کشور بود. برنامه های حزب دموکرات ایران در ظاهر بسیار عامه پسند بود ولی در پس این برنامه ها اهداف و نیات خودشان نهفته بود . آنان با اجرای برنامه ی جدایی دین از سیاست در صدد کنار زدن روحانیون با نفوذی که از آغاز انقلاب مشروطه ایران در کنار ملت ایران بودند ، می خواستند از صحنه کنار بگذارند . به همان خاطر این برنامه مورد مخالفت سید عبداله بهبهانی و آیت اله طباطبایی قرار گرفت دموکرات ها همچنین با تقسیم اراضی میان دهقانان بر صدد این بود که تمایل و خواست توده دهقانان را به خود جلب کنند تا درمیان آنان پایگاه اجتماعی داشته باشند . در سیاست تمرکز قوا نیز دموکراتها هدفشان این بود که قدرت خوانین که جزء قدرت های تعیین کننده ی کشور بود در اختیار بگیرند تا بدین وسیله از توطئه و ترفند در امام باشند . به دنیال این اقدامات دموکراتها ، مخالفت هایی از سوی اعتدالیون علیه آنان شدت گرفت بطوریکه این مخالفتها پس از ترور آیت اله بهبهانی که به توسط کمیته مجازات حیدرخان عمواوغلی به اوج خود رسید در نهایت با آمدن  حکم فساد مسلک سیدحسن تقی زاده از سوی علمای نجف ایشان کشور را ترک ، و رهسپار اروپا گردید. سایر همفکران وی (حیدرخان عمواوغلی و محمد امین رسول زاده) بعد از این جریان هر کدام به قفقاز  تبعید شدند .

منطقه قفقاز از لحاظ جغرافیای سیاسی در اواخر قرن نوزدهم یکی از کانون های فکری منطقه بود. زیرا این منطقه در آن زمان توسط دولت روسیه شدیداً تحت کنترل نبود و نیز نزدیکی قفقاز به کانونهای فکری روسیه و عثمانی که در آنها حرکتهای ضد استبدادی صورت گرفته از اهمیت خاصی برخوردار بود  . همچنین این منطقه به خاطر عبور راه های تجاری از آن  مبدل به چهار راه ارتباطی برای تجار و بازرگانان شده بود. همین عوامل باعث شد که روشنفکران قفقاز از این وضعیت پیش آمده به بهترین شکل استفاده نموده و اقدام به انتشار روزنامه ها و مجله هایی با دیدگاههای دموکراتیک کنند.

روزنامه های که همزمان با انقلاب مشروطه ایران در قفقاز منتشر می شدند و به انقلاب  مشروطه ایران مساعدت  فکری می کردند . می توان  به  بارزترین آنها به نام  ملا نصرالدین ،  ارشاد ، تکامل ، فیوضات و ایران نو که همه  در قفقاز منتشر می شدند ، اشاره کرد .

فهرست مطالب:

چکیده

مقدمه

نقد و بررسی منابع

الف منابع دست اول

ب منابع و تحقیقات خارجی

فصل اول                                                                                                      

کلیات

تعریف و تحدید موضوع

اهداف تحقیق

بیان مسئله پژوهش

فرضیه های پژوهشی

اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق

روش تحقیق

سابقه تاریخی مطالعات و پژوهشهای مرتبط با موضوع پژوهش

تعریف مفاهیم تحقیق

فصل دوم                                                                                                        

اوضاع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران و روسیه قبل از 1905م  

اوضاع ایران

اوضاع روسیه

فصل سوم                                                                                                                

حرکت های بیدارگرانه در ملت های روس و ایران

جنگ ترانسوال

انقلاب ژاپن

شکست روسیه از ژاپن

انقلاب 1905 روسیه

جنگ ارامنه با مسلمانان در قفقاز

فصل چهارم

رهبران فکری قفقاز و نقش آنان در انقلاب مشروطه ایران 

میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی

میرزا فتحعلی آخوندزاده

زین العابدین مراغه ای

فصل پنجم

نقش مجاهدان قفقازی در جریان انقلاب مشروطه ایران   

یپرم خان ارمنی

پانف بلغاری

فصل ششم

نقش ایرانیان و حزب سوسیال دموکرات روسیه و قفقاز در انقلاب مشروطه ایران 

عوامل مهاجرت ایرانیان به قفقاز

نقش حزب سوسیال دموکرات روسیه و قفقاز در آذربایجان (تبریز) 

حیدرخان عموا و غلی و حزب اجتماعیون و عامیون ایران

مطبوعات قفقاز در انقلاب مشروطه ایران

نقش متمولین قفقاز در انقلاب مشروطه ایران

انجمنهای خیریه ایرانیان در قفقاز

حزب دموکرات در مجلس شورای ملی دوم

نتیجه گیری

تصاویر

فهرست منابع و ماخذ

چکیده انگلیسی 

منابع و مأخذ:

نقد و بررسی منابع

الف منابع دست اول

1- کتاب ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران تالیف فریدون آدمیت که اختصاص به جریانات انقلاب مشروطیت ایران داشته است . در فصل های از این کتاب ، به تاثیر جریانات قفقاز در انقلاب مشروطه ایران نیز پرداخته شده است . چون پدر وی بطور مستقیم در جریان انقلاب ، هدایت و راهنمایی آن نقش فعالی داشت . بدین جهت ایشان اطلاعات جالب و معتبری ، از تاریخ مشروطه ایران در اختیار پژوهشگران قرار می دهد . دسترسی وی به منابع و آرشیوهای کشورهای اروپایی باعث شده است ، که در برخی از رویدادهای تاریخ مشروطه ایران نظرات متفاوتی با سایر نویسندگان ارائه دهد این مسئله نشان می دهد که ایشان با تلاش و کوشش های مستمر ، و داشتن دیدگاهی واقع بینانه به واقعیتهای تاریخی ، در میان نویسندگان و محققین تاریخ فردی مبرز شناخته شود .

2- کتاب تاریخ مشروطه ایران  و تاریخ هیجده ساله ایران آذربایجان تالیف احمد کسروی ، ایشان نیز از نویسندگان دوران انقلاب مشروطه ، و از نزدیک رخدادهایی که منجر به وقوع انقلاب مشروطه در ایران می شد ، تعقیب می نمود . وی با دیدگاهها و تفکرات شخصیتهای فکری و مجاهدان قفقاز آشنایی داشت .

نکته ممتاز این کتابها آن است که نویسنده کوشیده است تا مشاهدات و مسموعات خویش را در هنگام انقلاب که جوان بالغی بود ، و در جریان کامل اخبار و رویدادهای دومین کانون انقلاب ( تبریز) قرار داشته ، و بسیاری از سران انقلابی آذربایجان را از نزدیک می شناخته و به رفتار و کردار آنان ، و سهم هر یک در پیشبرد انقلاب واقف بوده ، در کتابش می آورد . هر چند که در مواردی از راه راست منحرف شده و به نقل شایعات پرداخته است ، بدون آنکه در کشف درستی و نادرستی آنها تحقیق جامعی نماید .

3- کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت ایران تالیف دکتر مهدی ملک زاده . این منبع نیز توسط کسی نوشته شده است ، که پدرش زمانی از موثرترین افراد مشروطیت بود . بطوریکه جان خود را در این راه مقدس نثار کرد . دکتر مهدی ملک زاده با استفاده از مدارک و اسنادی که از پدرش به یادگار مانده بود ، از آن در محتوای کتاب خود استفاده می نماید ایشان در کتاب خود به نقش احزاب سیاسی به خصوص حزب سوسیال دموکرات روسیه ، و تلاش های مجاهدین قفقازی بر اعاده دوباره مشروطیت در ایران مطالبی را نوشته است. وی به لحاظ اینکه تحصیلات دانشگاهی در حوزه  تاریخ داشته است ، سعی کرده در ارائه واقعیات تاریخی تمامی جوانب را در نظر گرفته تا محققین و پژوهشگران بعدی که از مطالب کتاب ایشان استفاده خواهند کرد از مسیر راستین خود منحرف نشوند . بدین طریق کتاب انقلاب مشروطیت ایران ، دکتر مهدی ملک زاده از منابع دست اول تاریخ مشروطه به حساب می آید .

4- کتاب پیشینه های اقتصادی – اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی تالیف خسرو شاکری . ایشان از دوران جوانی که به تاریخ ایران به خصوص به تاریخ معاصر ایران علاقه وافری که  داشت به همان خاطر  اقدام به انتشار کتابی نموده ، تا نکات مبهم در تاریخ معاصر ایران برای محققین و پژوهشگران آشکار شود این پژوهش بر خلاف آثاری که تاکنون در مورد تاریخ چپ ایران منتشر شده است ، ثمره دو دهه تحقیق پر زحمت و موشکافانه از روی منابع بایگانی و اسناد چاپ شده ایراتی ، آذری ، ارمنی ، گرجی ، روسی ، آلمانی ، فرانسوی و آمریکایی است بر این اساس این پژوهش مطالب قابل ملاحظه ای را که برای دیگر پژوهشگران ناشناخته بود ، آشکار می سازد . آقای خسرو شاکری در این کتاب به نقش احزاب سیاسی به خصوص حزب سوسیال دموکرات روسیه و دیدگاههای فرقه اجتمماعیون  عامیون و نیز چگونگی تشکیل حزب دموکرات ایران و نقش روشنفکران ارمنی در تاسیس آن به روشنی پرداخته است .

5- کتاب تاریخ مشروطیت ایران تالیف سید حسن تقی زاده . این کتاب نیز از منابع دست او تاریخ انقلاب مشروطه ایران به حساب می آید. علت آن نیز حضور مولف به طور مستقیم و مستمر در جریان انقلاب مشروطه ایران ، و از شخصیتهای تاثیر گذار در انقلاب مشروطه ایران بود .

ارتباط مستمر  وی  با کانونهای فکری قفقاز بخصوص با فرقه اجتماعیون و عامیون باکو و حزب سوسیال دموکرات روسیه و قفقاز در ارتباط تنگاتنگ ایشان با برخی از روشنفکران ارمنی مستقر در تبریز می تواند اطلاعات خوبی در اختیار پژوهشگران قرار دهد .

ب: منابع و تحقیقات خارجی:

1 - کتاب ایران بین دو انقلاب تالیف یرواند آبراها میان این کتاب در نوع خود متمایز از سایر کتابهای تاریخی بوده در این کتاب نیز جریانات قفقاز در انقلاب مشروطیت ایران و چگونگی شکل گیری حزب دموکرات و اقدامات سیاسی محمدامین رسول زاده و روزنامه اش ایران نو و پیدایش حزب اجتماعیون و عامیون ایران ذکر شده است.

2 - کتاب انقلاب مشروطه ایران تالیف ژانت آفاری که مولف تاریخ مشروطه ایران است. وی در تحقیقات خود علاوه بر بررسی علل پیدایش مشروطیت ، تاثیر کانونهای فکری خارج از کشور از جمله روسیه و قفقاز و عثمانی در انقلاب مشروطه ایران و نیز به نقش احزاب سیاسی ارامنه در هدایت و راهنمایی قیام مردم تبریز علیه استبداد محمدعلی شاه پرداخته شده است.

3 - کتاب انقلاب ایران وبلشویکهای ماورای قفقاز نوشته آروتونیان وی از محققان خارجی است که تاثیر و نقش انقلابیون قفقاز در استقرار مشروطیت در ا یران بسیار موثر دانسته و معتقد است که انقلاب مشروطه ایران متاثر از انقلاب 1905 م روسیه بود.

کتابها:

1 - آدمیت، فریدون، 2535، ایدئولوژی مهضت مشروطیت ایران ، تهران ، جلد اول

2 - آدمیت ، فریدون ، 1369، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایرن، تهران ، جلد دوم

3 - آبراهامیان ، یرواند ، 1385 ، ایران بین دو انقلاب ، مترجمان کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری، محسن مدیر شانه چی، تهران

4 - آفاری، ژانت ، 1379 ، انقلاب مشروطه ایران، تهران

5 - آجودانی ، دکتر ماشاالله ، 1384 ، مشروطه ایرانی ، مترجم مهدی قزوینی ، تهران

6 - آروتونیان ، ک. س ، 1385، انقلاب ایران و بلشویکهای ماورای قفقاز ، مترجم محمد نایب پور ، تهران

7 - آوتورلف ، م کامر . پل هنز، فنی . ب بریان ، شن، لومرسیه کلکژه ، م بنیکس براکساپ، 1377، دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز ، مترجم سید غلامرضا تهامی، تهران

8 - آبادیان ، احمد ، 1383 ، بحران مشروطیت، تهران

9 - افشار، ایرج ، 1359، اوراق تازه یاب مشروطیت و نقش تقی زاده ، تهران

10 - افشار، ایرج ، 1377 ، روزنامه خاطرات عین السلطنه (قهرمان میرزا سالور)، تهران ، جلد چهارم

11 - امیر احمدیان ، بهرام ، 1383 ، گرجستان در گذر تاریخ ، تهران

12 - اتحادیه (نظام مافی)، منصوره ، 1381، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت (دوره اول و دوم مجلس شورای ملی)، تهران

13 - امیرخیزی ، اسماعیل ، 1379، قیام آذربایجان و ستارخان، تهران

14 - الگار، حامد، 1369، دین و دولت در ایران ، مترجم ابوالقاسم سرّی ، تهران

15 - براون، ادوارد، 1376، انقلاب مشروطیت ایران، مترجم مهدی قزوینی ، تهران

16 - بشیری، احمد ، 1363، کتاب آبی (گزارش محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس. درباره انقلاب مشروطه ایران)، تهران، جلد اول

17 - بنیکس، الکساندر، براکس آپ ، مری ، 1371 ، مسلمانان شوروی ، مترجم کاوه بیات، تهران

18 - تهرانی (کاتوزویان)، محمدعلی، 1379، مشاهده تحقیق اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران

19 - تقی زاده، سیدحسن ، 1379 ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران

20 - حائری ، عبدالهادی ، 1381 ، تشیع و مشروطیت در ایرن و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران

21 - حاجی بیکلی ، عزیر ، 2535، جنبش مشروطه ایران، تهران

22 - دولت آبادی، یحیی ، 1371 ، حیات یحیی، تهران ، جلد دوم

23 - دهنوی ، نظامعلی ، 1383 ، ایرانیان مهاجر در قفقاز (فعالیت فرهنگی در سالهای 1900 تا 1931 )، تهران

24 - ذکاء یحیی، 1377، روزنامه خاطرات شرف الدوله (میرزا ابراهیم خان کلانتر باغمیشه)، تهران

25 - رسول زاده، محمدامین ، 1377 ، گزارشهایی از انقلاب مشروطیت ایران، مترجم رحیم رئیس نیا، تهران

26- رائین ، اسماعیل ، 1350، یپرم خان سردار، تهران

27 - رائین ، اسماعیل ، 2535، حیدرخان عمواوغلی، تهران

28 - رئیس نیا، رحیم، 1385، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم ، تبریز ، جلد اول

29- رضوانی ، محمد اسماعیل 1381 ، انقلاب مشروطیت ایران ، تهران ، جلد اول 

30 - سرداری نیا، صمد، 1369 ، باقرخان سالار ملی، تهران

31 - شهرام نیا، سید امیر مسعود، 1379، پارلما نتاریسم در ایران ، تهران

32 - شمیم، علی اصغر ، 1374، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران

33 - شهیدی ، همایون ، 1380، بمباران مجلس شورای در سال 1326 هجری قمری، مترجم شرف الدین قهرمان، تهران

34شاکری ، خسرو 1384 پیشینه های اقتصادی – اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی ، تهران

35 - صابر ، میرزا علی اکبر ، 1381 ، هوپ هوپ نامه، اردبیل

36 - صفائی ، ابراهیم ، 1381 ، تاریخ مشروطیت به روایت اسناد ، تهران

37 - طالبوف ، عبدالرحیم ، 2536، مسالک المحسنین، تهران

38 - علم، دکتر محمدرضا، 1385 ، کانونهای مقاومت خارج از کشور در عصر مشروطه ، تهران

39 - فرمانفرمائیان ، حافظ ، 1370 ، خاطرات سیاسی امین الدوله ، تهران

40 - کاتم، ریچارد، 1383، ناسیونالیسم در ایران، مترجم احمد تدین ، تهران

41 - کسروی ، احمد، 1378 ، انقلاب مشروطه ایران، تهران

42 - کسروی ، احمد ، 1378، تاریخ هیجده ساله آذربایجان ، تهران

43 - کندی ، پال ، 1371 ، ظهور و سقوط قدرتهای بزرگ ، مترجمان محمد قائد شرقی، ناصر موفقیان ، اکبر تبریزی ، تهران

44 - گزاو به کوکن ، فرانسوا، 1369، انقلاب روسیه، مترجم دکتر عباس آگاهی ، تهران

45 - گودرزی، غلامرضا ، 1383 ، دین و روشنفکران مشروطه ، تهران

46 - لتیل فیلد، هنری ویلسون ، 1373 ، تاریخ اروپا ، مترجم فریده قره چه داغی ، تهران

47 - ملکزاده ، دکتر مهدی، 1383، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران

48 - موزلی ، لئوناردو، طلوعی ، محمود ، 1368، بازی قدرت، تهران

49 - مجتهدی ، مهدی ، 1377 ، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت ، تهران

50 - ناهیدی آذر ، عبدالحسین ، تاریخچه روزنامه های تبریز ، تبریز

51 - همایون کاتوزیان، محمدعلی، 1372، اقتصادی سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی ، تهران

52 - هلت کار، ادوارد ، 1371، تاریخ روسیه و شوروی ، مترجم نجف دریابندری، تهران جلد دوم

53 - هدایت ، مهدی قلی خان ،مخبرالسلطنه)، 1363، گزارش ایران (قاجاریه و مشروطیت) تهران

مقالات

1 - تکمیل همایون، ناصر ، 1383 ، مشروطه خواهی ایرانیان (مجموعه مقالات) ، تهران

2 - موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378 ، نهضت مشروطیت ایران (مجموعه مقالات) تهران ، جلد اول

3 - یارشاطر، احسان ، 1382، انقلاب مشروطیت از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، مترجم پیمان متین، تهرا